อุโลก อุลฺโลก : (นปุ.) ที่เป็นที่แลขึ้น, เพดาน. อุปุพฺโพ, โลกฺ ทสฺสเน, อ.
อุสภ : (วิ.) องอาจ, เจริญ, ยิ่ง, เลิศ, ล้ำเลิศ, ประเสริฐ, ประเสริฐสุด, สูงสุด, ผู้ เป็นคำ วิเสสนะ บอกว่าเป็นเพศชาย ที่ใช้คู่กับคำ ว่า เมีย ซึ่งเป็นคำวิเสสนะ บอกว่าเป็นเพศ หญิง. ส. ฤสภ.
อุสฺสว : (ปุ.) มหรสพเป็นที่คายเสียซึ่งความเร่าร้อน. วิ. อุสํ วมนฺติ อุคฺคิรนฺติ อตฺราติ อุสฺสโว. อุสปุพฺโพ, วมุ อุคฺคิรเณ, กฺวิ. มหรสพเป็นที่ฟังไกล วิ. นานาสมิทฺธีหิ สวนฺติ เอตฺถาติ อุสฺสโว. อุปุพฺโพ, สุ สวเน, โณ.
อุสฺสารณา : (อิต.) วาจาเป็นเครื่องยังบุคคลให้ ลุกขึ้นแล่นไป, หวายเป็นเครื่องยังบุคคลให้ลุก ขึ้นแล่นไป.
อุสฺสีสก : (วิ.) อันเป็นไปในเบื้องบนแห่งศรีษะ, อันเป็นเบื้องบนแห่งศรีษะ (หัว นอน).
อุสฺสีสกปสฺส : (นปุ.) ข้างอันเป็นไปในเบื้อง บนแห่งศรีษะ, ข้างหัวนอน.
อุสฺสุกิต : ค. ผู้ขวนขวาย, มักใช้ในรูปปฏิเสธเป็น อนุสฺสุกิต ไม่ขวนขวาย
อุสฺสุยิตตฺตา : (อิต.) ความเป็นแห่งคนริษยา, ความเป็นแห่งคนขึ้งเคียด, ฯลฯ.
อุสฺสูรเสยฺยา : (อิต.) การนอนมีพระอาทิตย์ ในเบื้องบน, การนอนสาย (ตื่นนอนสาย), ความเป็นคนนอนสาย (ตื่นสาย), ความเป็นผู้นอนสาย.
อุสฺเสเนติ : ก. ชักมาใกล้ตัวเอง, เป็นมิตร
อูนตฺต : (นปุ.) ความหย่อน, ฯลฯ. ตฺต ปัจ. สกัดให้เป็นนาม.
อูสร : (ปุ.) ตำบลมีดินเค็ม. อูส ศัพท์ ร ปัจ. ตทัสสัตถิตัท. อภิฯ เป็นไตรลิงค์. ส. อูษร. อูสวนฺตุ
เอกคฺค : (วิ.) มีอารมณ์เดียว (อคฺค คือ อารมณ์), มีอารมณ์เดียวเลิศ, มีอารมณ์ เลิศเป็นหนึ่ง, มีอารมณ์เป็นหนึ่ง, มี อารมณ์แน่วแน่, ไม่วุ่นวาย.
เอกคฺคตา : (อิต.) ความเป็นแห่งจิตมีอารมณ์ เดียว, ฯลฯ, ความเป็นแห่งบุคคลผู้มีจิต แน่วแน่อยู่ในอารมณ์เดียว, ความที่แห่งจิต เป็นจิตมีอารมณ์เดียว (ไม่ฟุ้งซ่าน), ฯลฯ, สมาธิ, อัปปนาสมาธิ.
เอกคฺคตาจิตฺต : (นปุ.) จิตมีอารมณ์เดียว, ฯลฯ, เอกัคคตาจิต (จิตแนบแน่นอยู่ในอารมณ์ เดียว จิตเป็นอัปปนา).
เอกฉนฺท : (วิ.) มีความพอใจอย่างเดียวกัน, มี ความมุ่งหมายอย่างเดียวกัน, มีความเห็น เป็นอย่างเดียวกัน.
เอกชฺฌ : (วิ.) อันเดียว, อันเดียวกัน, รวมกัน, ร่วมกัน, ด้วยกัน, เป็นอันเดียวกัน, ทำโดย ส่วนเดียว.
เอกชฺฌ : (อัพ. นิบาต) อันเดียวกัน, รวมเข้า, รวมกัน, ร่วมกัน, ด้วยกัน, เป็นอันเดียวกัน, ประการเดียวกัน, ประการเดียว, โดยส่วน เดียว, โดยส่วนเดียวกัน. รูปฯ ว่าเป็น สตฺตมิยตฺเถ นิปาโต.
เอกชฺฌสมาทาน : (นปุ.) การถือเอาด้วยดี เป็นอันเดียวกัน, ฯลฯ, การสมาทานรวม กัน. การสมาทานมี ๒ อย่าง คือ สมาทาน แยกเป็นข้อ ๆ เรียกว่า ปัจเจกสมาทาน อย่างหนึ่ง การสมาทานรวมกัน เช่น กล่าวว่า พุทฺธปญฺญ ตฺตํ อุโปสถํ สมาทิยามิ. เรียกว่า เอกชฺฌสมาทาน อย่างหนึ่ง. ผู้สมา ทานล่วงสิกขาบทใดบทหนึ่ง เป็นอันขาด หมดทุกสิกขาบท (ศีลขาดหมดทุกข้อ).
เอกตฺต : (นปุ.) ความเป็นแห่งธรรมหมวด เดียว, ความเป็นแห่งธรรมหมวดเดียวกัน, ความเป็นธรรมหมวดเดียวกัน.
เอกโต : (อัพ. นิบาต) โดยส่วนเดียว, โดยส่วน- เดียวกัน, โดยความเป็นอันเดียวกัน, โดย ข้างเดียว, ข้างเดียว, รวมกัน, ร่วมกัน.
เอกทตฺถุ : ก. วิ. ครั้งหนึ่ง, โดยเฉพาะ
เอกนฺตโลมี : (ปุ.) เครื่องลาดขนสัตว์มีชาย ข้างเดียว วิ. เอกสฺมึ อนฺเต ปริยนฺเต โลมํ ทสา อสฺสตฺถีติ เอกนฺตโลมี. อี ปัจ. ตทัส สัตถิตัท. รัสสะเป็น เอกนฺตโลมิ บ้าง.
เอกนิโรธ : (วิ.) ดับเป็นหนึ่ง, ดับพร้อมกัน.
เอกภตฺติก : (วิ.) ผู้มีภัตครั้งเดียว, ผู้มีภัตหน เดียว (บริโภคอาหารมื้อเดียวใน ๑ วัน).
เอกมน : ค. ผู้มีใจเป็นอันเดียวกัน
เอกมนฺต : (อัพ. นิบาต) โดยส่วนเดียว, ด้วย แท้, รูปฯ เป็นนิบาตลงในอรรภสัตมี แปล ว่า ในที่ควรส่วนข้างหนึ่ง, ในที่แห่งหนึ่ง, ณ ที่แห่งหนึ่ง.
เอกโยชนทฺวิโยชนมตฺต : (วิ.) มีโยชน์หนึ่ง หรือ โยชน์สองเป็นประมาณ, มีโยชน์หนึ่ง และโยชน์สองเป็นประมาณ.
เอกรชฺช : นป. ความเป็นพระราชาแต่พระองค์เดียว
เอกลกฺขณ : (นปุ.) เครื่องหมายว่าเป็นหนึ่ง, ลักษณะว่าเป็นหนึ่ง. เอก + อิติ + ลกฺขณ. เครื่องหมายอันเป็นหนึ่ง, ลักษณะอันเป็น หนึ่ง, ลักษณะอันเป็นเอก. เอก + ลักฺขณ. เครื่องหมายแห่งความเป็นหนึ่ง, เครื่องหมายแห่ง ความเป็นเอก, ลักษณะแห่ง ความเป็นหนึ่ง, ลักษณะแห่งความเป็น เอก. เอกภาว + ลกฺขณ. เครื่องหมายอันแสดงถึงความเป็นหนึ่ง, ลักษณะ อันแสดงถึงความเป็นหนึ่ง, ลักษณะอันแสดงถึง ความเป็นเอก, ลักษณะที่แสดงความเป็น เอก (ของสิ่งนั้น ๆ). เอกภาว + เทสน + ลกฺขณ. ลบศัพท์ในท่ามกลาง. ส. เอก ลกฺษณ. ไทยใช้ เอกลักษณ์ ตามสันสกฤต ออกเสียงว่า เอกกะลักษณ์ ในความหมาย ว่า ลักษณะที่เหมือนกันหรือมีร่วมกัน.
เอกวตฺถุก : (วิ.) มีวัตถุอันเดียวกัน, มีวัตถุ เป็นอันเดียวกัน, มีวัตถุเดียวกัน, ฯลฯ.
เอกวาร : ก. วิ. ในวาระหนึ่ง, ครั้งหนึ่ง
เอกวีร : ป. นายพลทหาร, ผู้แกล้วกล้าเป็นที่หนึ่ง
เอกสิกตา : อิต. ความเป็นอันใดอันหนึ่ง, ความแน่นอน
เอกายน : (วิ.) อันเป็นไปที่ไปอันเยี่ยม, อันเป็น เครื่องดำเนินอันเยี่ยม, อันเป็นที่ไปอันยอด เยี่ยม, อันเป็นที่ไปอันประเสริฐ. ส. เอกายน ตั้งใจจริง มีใจเพ่งเฉพาะ.
เอกายน เอกายนมคฺค : (ปุ.) ทางเป็นที่ไปสู่ คุณอันเอก, ทางเป็นที่ไปอันเอก, ทางสาย เอก, หนทางเอก, มรรคคือหนทางอันเอก, เอกายนมรรค คือ ทางสายเอก ได้แก่ อริยมรรค มีองค์ ๘.
เอการมฺมณ : (วิ.) มีอารมณ์อันเดียวกัน, มี อารมณ์เป็นอันเดียวกัน.
เอกาสนิก : (วิ.) ผู้มีการบริโภคบนอาสนะ เดียวเป็นปกติ. วิ. เอกาสเน โภชนํ สีลํ อสฺสาติ เอกาสนิโก. ผู้มีปกติบริโภคอาหารบน อาสนะเดียว ผู้บริโภคอาหารบนอาสนะเดียว เป็นวัตร วิ. เอกาสเน โภชน สีโล เอกาสโน. ณิก ปัจ. ตรัต๎ยาทิตัท.
เอกาสี : (ปุ.) บุคคลผู้บริโภคผู้เดียว, คนมีปกติ บริโภคผู้เดียว, คนบริโภคผู้เดียวเป็นปกติ, คนกินคนเดียว. เอก+อส+ณีปัจ.
เอกีภาว : (ปุ.) ความเป็นแห่งบุคคลผู้เดียว, ความเป็นคนผู้เดียว, ความเป็นผู้ผู้เดียว.
เอกีภูต : ค. เป็นอันเดียวกัน, อันเนื่องกัน
เอโกทิภาว : ป. ความแน่วแน่, ความเป็นสมาธิ
เอตฺตาวตก : (วิ.) มีประมาณเท่านี้, มีประมาณ เท่านั้น. วิ. เอตํ ปริมาณ มสฺสาติ เอตฺ ตาวตโก. เอต+อาวตก ปัจ. ซ้อน ต. คำ แปลแรกเป็น เอต ที่แปลงมาจาก อิม คำ แปลหลังเป็น เอต ที่แปลว่า นั่น, นั้น.
เอราวณ : (ปุ.) เอราวัณ ไอราวัณ ชื่อช้าง ประจำทิศบูรพา ชื่อช้างสามเศียรซึ่งเป็น ราชพาหนะของพระอินทร์ วิ. อิราวเณ ชาโต เอราวโณ (เกิดในสมุทรชื่อ อิราวัณ). ณ ปัจราคาทิตัท. ส. ไอราวณ. ไอราวต.
เอว : (อัพ. นิบาต) ฉันนั้น, อย่างนั้น, นี้, อย่างนี้, ด้วยประการนี้, ด้วยประการอย่าง นี้, ด้วยประการนั้นเทียว, เท่านั้น, อย่างนั้น. ที่ใช้เป็นประธาน เอวํ อ. อย่างนั้น, อ. อย่างนี้ ที่ใช้เป็นคำถาม เหน็บคำว่า “หรือ”.
เอวภูต : (วิ.) เป็นแล้วอย่างนี้, บังเกิดแล้ว อย่างนี้, ฯลฯ, มีอย่างนี้เป็นแล้ว, ฯลฯ.
เอวรูป : (นปุ.) กรรมมีอย่างนี้เป็นรูป.
เอวรูป เอวรูป : (วิ.) มีอย่างนี้เป็นรูป, มีรูป อย่างนี้, มีรูปเช่นนี้, มีรูปเห็นปานนี้. วิ. เอวํ รูปํ ยสฺส โส เอวรูโป เอวํรูโป วา. ศัพท์ต้น ลบนิคคหิต.
เอหิภิกฺขุ : (ปุ.) เอหิภิกขุ คำเรียกภิกษุผู้ได้รับ อุปสมบทจากพระพุทธเจ้าโดยพระดำรัส ว่า จงเป็นภิกษุมาเถิด ถ้าผู้อุปสมบทยังไม่ บรรลุพระอรหัต จะตรัสเพิ่มอีกว่า จงทำที่ สุดทุกข์โดยชอบเถิด.
เอหิภิกฺขุปพฺพชา : (อิต.) การบวชด้วยพระ ดำรัสว่า จงเป็นภิกษุมาเถิด.