อคฺคโต : (อัพ. นิบาต) ก่อน, หน้า, ข้างหน้า.
อฑฺฒอทฺธ : (นปุ.) กึ่ง, ครึ่ง, ซีก, ส่วน, ภาค.เมื่อหมายเอาส่วนที่ไม่เท่ากันเป็น ปุ.ถ้าหมายเอาส่วนที่เท่ากันเป็น นปุ. วิ. อสติเขเปติ สมุทายนฺติ อฑฺโฒ.อสุเขปเน, โต.แปลง ต เป็น ฑฺฒลบที่สุดธาตุคำหลังดูอทฺธข้างหน้า.ส. อรฺทฺธอรฺธ.
อฑฺฒ อทฺธ : (นปุ.) กึ่ง, ครึ่ง, ซีก, ส่วน, ภาค. เมื่อหมายเอาส่วนที่ไม่เท่ากันเป็น ปุ. ถ้า หมายเอาส่วนที่เท่ากันเป็น นปุ. วิ. อสติ เขเปติ สมุทายนฺติ อฑฺโฒ. อสุเขปเน, โต. แปลง ต เป็น ฑฺฒ ลบที่สุดธาตุ คำหลัง ดู อทฺธ ข้างหน้า. ส. อรฺทฺธ อรฺธ.
อธร : (วิ.) ข้างล่าง, เบื้องต่ำ, น่าชังฯลฯ.ดูอธมประกอบ.รหรืออรปัจ.
อธรโต : (อัพ. นิบาต) ข้างล่าง, เบื้องล่าง, เบื้องต่ำ.
อโธ : (อัพ. นิบาต) เบื้องต่ำ, ข้างล่าง, เบื้องล่าง, เป็นเหฎฐาตถวาจกนิบาต.รูปฯว่าลงในอรรถสัตมีแปลว่าในเบื้องต่ำ, ฯลฯ.อโธเมื่อใช้เกี่ยวกับอักขระแปลว่าเอาพญัชนะไว้หน้าสระ.
อโธมุขีกรณ : (นปุ.) การทำให้มีหน้าข้างล่าง, การคว่ำ, การคว่ำลง.
อนุกฺกมติ : ก. ก้าวไปตาม, ก้าวไปข้างหน้า
อนุปถ : นป. ข้างทาง, ริมทาง
อนุสาวนาจริย : (ปุ.) อนุสาวนาจารย์ชื่อพระคู่สวดในการอุปสมบทซึ่งนั่งซีกข้างซ้ายมือของที่ประชุมสงฆ์ (ซ้ายมือของพระอุปัช-ฌาย์).
อโนรปาร : ค. ไม่มีทั้งฝั่งข้างนี้และฝั่งข้างโน้น
อปรโต : (อัพ. นิบาต) ข้างอื่นอีก.
อปรเสล : (ปุ.) ภูเขาข้างทิศปัจฉิม.วิ. ปุพฺพเสลมุปาทายอปรเสโล.อปรสฺมึทิสาภาเคเสโลวาอปรเสโล.
อปสวฺย : ค. ข้างขวา, วิปริต, ขัดกัน
อปาจีน : ค. ทางทิศตะวันตก, ข้างใต้, ข้างล่าง
อปิ : (อัพ. อุปสรรค)ใกล้, บน, ข้างบน.
อปิธาน : (นปุ.) การปิด, การกำบัง, วัตถุเป็นเครื่องปิด, เครื่องวางข้างบน, ฝา, ฝาปิด.อปิ+ธา+ยุปัจ.ส.อปิธาน.
อปูป : (ปุ.) แป้ง, ขนม. วิ.อการยุตฺโตปูโปอปูโป.ปูปศัพท์ลงออักษรข้างหน้าบางคัมภีร์ว่าลงอาอักษรแล้วรัสสะส.อปูปอปูปฺยอาปูปฺย.
อภิกฺกนฺต : (วิ.) ดี, งาม, สวยงาม, งามยิ่งนัก, ผุดผ่อง, ไพเราะยิ่ง, ไพเราะยิ่งนัก, อนุโม-ทนายิ่งอภิปุพฺโพ, กมุกนฺติยํ, โต.ก้าวไปข้างหน้า.กมฺปทวิกฺเขเป.
อภิกฺกม : (ปุ.) การก้าวไปข้างหน้า, การก้าวไปในเบื้องหน้า, การเดินไป.อภิปุพฺโพ, กมฺวิกฺเขเป, อ, กฺสํโยโค.
อภิโต : (อัพ. นิบาต) ริม, ใกล้, เฉพาะหน้า, ทั้งสองข้าง, นิบาตลงในอรรถสัตตมี.อภิฯและรูปฯ.
อภิทกฺขิณ : ก. วิ. เป็นข้างขวา, ให้เป็นข้างขวา
อมม : ค. ไม่ยึดถือสิ่งใดว่าเป็นของของตน, ไม่เข้าข้างตัว
อมา : (อัพ. นิบาต) พร้อม, กับ, พร้อมกับ, ร่วม, ร่วมกัน, ร่วมกับ.ใกล้เคียง. สหตฺถวจกนิปาต.
อมุตร : (อัพ. นิบาต) ภพอื่น, ภพหน้า, ภายหน้าข้างหน้า, ข้างโน้น.เป็นภวันตรัตถวาจก-นิบาต.ในที่อื่น, ฯลฯ, ในที่โน้นเป็นนิบาตลงในอรรถสัตตมี.
อว : ก., วิ. ต่ำ, ลง, ข้างล่าง
อสามนฺต : ค. ไม่ใกล้เคียง, ไม่มีใครทัดเทียม, สามารถยิ่ง
อายตคฺค : ค. มีที่สุดอันพุ่งไปข้างหน้า
อาโลเกติ : ก. แลไปข้างหน้า, จ้องดู, เพ่งดู
อิโต : (อัพ. นิบาต) แต่...นี้, แต่...ข้างนี้, แต่นี้, แต่ข้างนี้, ข้างนี้. อิม ศัพท์ โต ปัจ. แปลง อิม เป็น อิ.
อินฺทธนุ : (นปุ.) รุ้ง, สายรุ้ง, รุ้งกินน้ำ. วิ. อินฺทสฺส สกฺกสฺส ธนุ อินฺทธนุ. ส. อินฺทฺร ธนุ. ไทยนำคำนี้มาใช้ตามรูปสันสกฤตว่า อนิทรธนู (ออกเสียงว่า อินทะนู) เป็นชื่อ ของเครื่องประดับบ่าทั้งสองข้าง เป็นผ้า เนื้อ เดียวกับเสื้อ เย็บติดกับเสื้อ รูปเรียวเล็กน้อย ด้านทางคอมีรูสำหรับร้อยลูกกระดุม อีกอย่างหนึ่ง ทำเป็นธนูแข็งติดเครื่องหมายยศทั้งสองข้าง. และเป็นชื่อของลายขอบ ที่เป็นกระหนก.
อุตฺตร : (วิ.) ยิ่ง, กว่า, ประเสริฐ, สูงสุด (อุตตโร อุตฺตมสทิโส), แข้น (พ้นจาก แห้งจวนแข็ง หรือหมายถึงแข็งก็ได้), กล้าแข็ง, กวน, คน (กวนของให้กระจาย หรือให้เข้ากัน), คม (ไม่ทื่อ), ต่อไป, ซ้าย, เหนือ, หลัง, บน, เบื้องบน, ข้างบน, พ้น, อื่น.
อุตฺตรตฺถรณ : นป. ผ้าคลุมข้างบน, ผ้าห่ม
อุตฺตรโต : (อัพ. นิบาต) ข้างเหนือ.
อุตฺตรปาส : (ปุ.) บ่วงข้างบน, ห่วงข้างบน.
อุตฺตรา : (อิต.) ทิศข้างบน, ทิศเบื้องบน, ทิศ เหนือ, ทิศอุดร, อุดร. ส. อุตฺตรา. อุตฺตราตฺ.
อุตฺตริ, - ตรี : ก. วิ. ส่วนบน, ข้างบน, เหนือยิ่ง, กว่านั้น
อุทฺทโลมิ : ป. เครื่องลาดมีชายทั้งสองข้าง
อุทฺธ : ค. เบื้องบน, เลย, เกิน, นอกเหนือไป, ข้างล่าง, (เวลา) หลัง, ต่อไป, ในอนาคต
อุทฺธ : (อัพ. นิบาต) ข้างบน, เบื้องบน, เบื้องสูง, เหนือ, นอกเหนือไป, เลย, เกิน, ใน เบื้องบน, ในเบื้องสูง. อภิฯ และ รูปฯ เป็นนิบาตลงในอรรถสัตมี.
อุทย : (ปุ.) การขึ้น, การตั้งขึ้น, การโผล่ขึ้น, การเกิดขึ้น, อุทัย ชื่อภูเขาข้างบูรพทิศ, อุทัย การโผล่ขึ้นแห่งดวงอาทิตย์. อุปุพฺโพ, อยฺ คมเน, อ, ทฺอาคโม. ส. อุทย.
อุทาสีน : (วิ.) เป็นกลาง (ไม่เข้าข้างฝ่ายใด ฝ่ายหนึ่ง), นั่งอยู่นอกพวก, นั่งนอกพวก. อุ อา บทหน้า สี ธาตุ อาน ปัจ. แปลง อาน เป็น อีน. ส. อุทาสีน.
อุปจาร : (วิ.) จวน, ใกล้, ใกล้เคียง, เฉียด, ซัดทอด, ใส่ความ.
อุปนิธา : อิต. การเปรียบเทียบ, การเทียบเคียง
อุปนิธาย : อ. อย่างเทียบเคียง
อุปริ : (อัพ. นิบาต) บน, ข้างบน, เบื้องบน, ด้าน, ด้านเหนือ, ล่วงไป, ในเบื้องบน, ณ เบื้องบน, ในเบื้องหน้า, ณ เบื้องหน้า. สตฺตมิยตฺเถ นิปาโต. เว้น อุ. อุปริ ปพฺพตา เทโว วสฺสติ. ฝนเว้นซึ่งภูเขาย่อมตก. รูปฯ ๒๙๘. ส. อุปริ.
อุปวน : (นปุ.) สวน, สวนใหญ่, สวนดอกไม้. วิ. อุปคตํ อุปโรปิตํ วา วนํ อุปวนํ. ป่า ใกล้, ป่าใกล้เคียง. วิ. สมีปํ วนํ อุปวนํ. วิ. ใช้ สมีป แทน อุป. ที่ใกล้แห่งป่า วิ. วนสฺส สมีปํ อุปวนํ. กลับบทหน้าไว้หลัง.
อุภโต : (อัพ. นิบาต) สองข้าง, สองฝ่าย, สองอย่าง.
อุสฺสีสกปสฺส : (นปุ.) ข้างอันเป็นไปในเบื้อง บนแห่งศรีษะ, ข้างหัวนอน.
เอกกฺขี : ค. ผู้มีตาข้างเดียว