ยถาภูต : ก.วิ. ตามความเป็นจริง, ในสิ่งที่เป็นจริง
ยถาภูตญาน : (นปุ.) ความรู้ตามความเป็นจริง.
ยถารห : ก.วิ. ตามสมควร, ตามความเหมาะสม
ยถารุจึ : ก.วิ. ตามความชอบใจ, ตามความพอใจ
ยถาวโต : ก.วิ . ตามความเป็นจริง
ยถาวุฑฺฒ : ก.วิ. ตามความเจริญ
ยถาสก : ค., ยถาสกํ ก.วิ. ตามความป็นของของตน
ยถาสทฺธ : ก. วิ. ตามศรัทธาของตน, ตามความเชื่อของตน
ยถาสภาว : (ปุ.) ความจริงอย่างไร, ความเป็นจริงอย่างไร.
ยถิจฺฉต : ก.วิ. ตามความพอใจของตน
ยทิจฺฉา : (อิต.) ความปรารถนาอย่างไร, ความประสงค์อย่างไร, ความประพฤติตามอำเภอใจ. วิ. ยา ยา อิจฺฉา อธิปฺปาโย ยทิจฺฉา.
ยปนา : (อิต.) ความเป็นอยู่, ความเป็นไป, ความดำเนินไป, อายุ. ยปฺ วตฺตเน, ยุ.
ยมกวคฺควณฺณนา : (อิต.) วาจาเป็นเครื่องพรรณนาซึ่งเนื้อความแห่งวรรคอันบัณฑิตกำหนดนับด้วยเรื่องอันแสดงของที่เป็นคู่ๆ กัน.
ยส : (ปุ.) ชื่อเสียง, ความยิ่ง, ความเด่น, ความยกย่อง, ความยกย่องนับถือ, เกียรติ, ยศ. วิ. ยชติ เอเตนาติ ยโส. ยชฺ เทวปูชายํ, อ, ชสฺสโส. สพฺพตฺถ ยาตีติ วา ยโส. ยา คมเน, โส, รสฺโส.
ยสมหตฺต : นป. ความเป็นผู้มียศใหญ่
ยาตนา : (อิต.) การทรมาน, ความทรมาน, ความเจ็บป่วย. ยตฺ นิยฺยาตเน, ยุ, อิตฺถิยํ อา.
ยาม : (ปุ.) การสำรวม, ความสำรวม, การจำศีล. ยมุ วิรมเณ, โณ.
ยามา : (อิต.) เทวดาชั้นยามะ วิ. ทุกฺขโต ยาตา อปคตาติ ยามา (ปราศจากความลำบาก). ทิพฺพสุขํ ยาตา ปยาตา สมฺปตฺตาติ ยามา (ถึงแล้วซึ่งความสุขอันเป็นทิพ). จากอภิธรรม.
ยาวทตฺถ : (นปุ.) เพียงใดแต่ความต้องการ, เพียงไรแต่ความต้องการ, เพียงไรแต่ความประสงค์.
ยุคนฺต : (ปุ.) ความสุดสิ้นกัลป์, ขัยกัลป์. วิ. ยุคาน มนฺเต ชาโต ยุคนฺโต.
ยุคมตฺตทสฺสิตา : (อิต.) ความที่แห่งตนเป็นผู้มีปกติแลดูตลอดที่มีแอกหนึ่งเป็นประมาณ, ความเป็นผู้มีสายตาทอดไปข้างหนึ่งชั่วแอก เป็นกิริยาสำรวมของภิกษุไม่มองล็อกแล็กไปทางโน้นทางนี้.
ยุตติ : (วิ.) ประกอบ, ฯลฯ, ตกลง, จบ, เลิก, ยุกติ, ยุตติ, ยุติ. ยุกติ ยุตติ ยุติ ไทยใช้เป็นกิริยาในความว่า จบ ตกลง เลิก ลงเอย.
ยุตฺติ : (อิต.) ความประกอบ, ฯลฯ, การประกอบ, ฯลฯ.
ยุวน : (นปุ.) ความรุ่น, ความหนุ่ม, ความสาว, ความเป็นหนุ่มสาว, เยาวน์. ยุ มิสฺสเน, ยุ.
เยภุยฺยสิกา : (อิต.) ความเห็นข้างมาก, เยภุยยสิกา ชื่อของวิธีระงับอธกรณ์อย่าง ๑ ใน ๗ อย่าง คือการตัดสินเอาตามคำของคนมากเป็นประมาณ.
โยคาวจร : (ปุ.) บุคคลผู้หยั่งลงสู่ความเพียร, ภิกษุผู้หยั่งลงสู่ความเพียร คือท่านผู้เรียนสมถวิปัสนา และปฏิบัติสมถะหรือวิปัสสนา.
โยชฺช : (นปุ.) ความมั่นคง, ฯลฯ, ความประกอบ, ฯลฯ.
โยนิโส : (อัพ. นิบาต) โดยการจำแนกโดยความรู้, โดยความจำแนกโดยความรู้, โดยอุบายอันแยบคาย, โดยอุบายอันถูกทาง, โดยความรู้, โดยแยบคาย, โดยถ่องแท้, โดยตลอด. โส ปัจ.
โยนิโสมนสิการ : (ปุ.) การกระทำไว้ในใจโดยอุบายอันแยบคาย, การกระทำไว้ในใจโดยอุบายอันถูกทาง, การใส่ใจโดยถูกทาง, การพิจารณาโดยถูกทาง, การพิจารณาโดยแยบคาย, การพิจารณาโดยถี่ถ้วน, การพิจารณาโดยละเอียดถี่ถ้วน, ความพิจารณาโดยถูกทาง, ฯลฯ.
โยพฺพญฺญ : (นปุ.) ความเป็นแห่งเด็กหนุ่ม, ความเป็นแห่งเด็กสาว, ความเป็นแห่งคนหนุ่ม, ความเป็นแห่งเด็กรุ่นหนุ่ม, ความเป็นแห่งเด็กรุ่นสาว, ความเป็นแห่งคนรุ่นหนุ่ม ความเป็นเด็กหนุ่ม, ฯลฯ. ยุว+ณฺย ปัจ. พฤทธิ อุ เป็น โอ แปลง ว เป็น พ ซ้อน พฺ แปลง ณฺย เป็น ญฺญ.
โยพฺพน : (นปุ.) ความเป็นแห่งเด็กหนุ่ม, ฯลฯ. ยุว+ณ ปัจ. พฤทฺธิ อุ เป็น โอ แปลง ว เป็น พ ซ้อน พฺ ลบ ณฺ เหลือ อ นฺ อาคม รูปฯ ๓๗๒.
โยพฺพนมท : ป. มัวเมาในความเป็นหนุ่ม
ร : (ปุ.) ความปรารถนา, ความรัก, ความใคร่, ไฟ.
รกฺข : (ไตรลิงค์) การระวัง, การรักษา, การถนอม, การป้องกัน, การต่อต้าน, การต้านทาน, ความระวัง, ฯลฯ. รกฺข ปาลเน, อ.
รกฺขา : อิต. การรักษา, ความปลอดภัย, การคุ้มครอง
รงฺค : (ปุ.) การไป, การถึง, การเป็นไป, ความเป็นไป, รคิ คมเน, อ.
รชฺช : (นปุ.) ความเป็นแห่งพระราชา, ความเป็นพระราชา, วิ. ราชิโน ภาโว รชฺชํ. ราช+ณยปัจ. รัสสะ อา เป็น อ ลบ อ ที่ ช ลบ ณฺ รวมเป็น รชฺย แปลง ย เป็น ช. ราชสมบัติ ราชอาณาเขต ก็แปล.
รชฺชกาล : (ปุ.) เวลาแห่งความเป็นพระราชา, รัชกาล คือ ระยะเวลาครองราชสมบัติของพระราชาองค์หนึ่งๆ.
รชน รชฺชน : (นปุ.) การย้อม, น้ำย้อม, ความกำหนัด, ความยินดี. รญฺชฺ ราเค, ยุ.
รโชชลฺล : นป. ความสกปรกดุจเปือกตม
รญฺชน : (นปุ.) การย้อม, ความย้อม, ความกำหนัด, ความยินดี. วิ. รญฺชนํ รญฺชนํ จันทร์แดง. ว. รญฺชาเปตีติ รญฺชนํ. รญฺชฺราเค, ยุ.
รฏฺฐนิยม : (ปุ.) ความกำหนดของบ้านเมือง, รัฐนิยม.
รฏฺฐปุริส : (ปุ.) รัฐบุรุษ ชื่อบุคคลผู้ได้รับการยกย่องจากรัฐ เพราะเป็นผู้ที่มีความรู้ความสามารถและมีคุณธรรมในการบริหารบ้านเมืองเป็นอย่างสูง.
รฏฺฐมนฺตี : (ปุ.) คนมีความคิดของบ้านเมือง, คนมีความรู้ของบ้านเมือง, รัฐมนตรี ชื่อบุคคลผู้รับ ผิดชอบในนโยบายบริหารราชการแผ่นดิน และเป็นที่ปรึกษาการบ้านเมือง ผู้เป็นหัวหน้าเป็นใหญ่ในกระทรวง.
รณ : (ปุ.) การร้อง, เสียง, เสียงร้อง, การรบ, สงคราม, กิเลส, ความชั่ว, ความเสียหาย, บาป. รณฺ สทฺเท, อ.
รณฺฑ : (ปุ.) ความเบียดเบียน, นักเลง, นักเลงสุรา. รฑิ หึสายํ, อ.
รติ : (อิต.) ความยินดี, ความรื่นรมย์, การร่วมสังวาส, เมถุน. รมุ รมเณ, ติ มุโลโป.
รมณ : นป. ความยินดี, ความเพลิดเพลิน
รสตณฺหา : อิต. ความอยากชิมรส
รสนา : อิต. ลิ้น; สายรัดเอว; ความยินดี, ความอร่อย; เสียง