อสฺส : (ปุ.) ม้า, ม้าตัวผู้, อสฺภกฺขเณ, อสุวาเขปเน, โส.อถวา, นปุพฺโพ, สีสเย, อ.ลบอีแปลงน เป็นอซ้อนสฺ. ส. อศฺว.
อสฺสุ : (นปุ.) น้ำตา.อสฺอโธปตเน, สุ.อสุเขปเนวา.
อสีส : ค. ไม่มีศีรษะ, ไม่มียอด
อเสส : (วิ.) มิได้เหลือ, ไม่เหลือ, ไม่เหลือลง, ทั้งปวง, ทั้งหมด, ทั้งสิ้น.วิ. น เสสํอวสิฏฺฐอเสสํ.
อิสฺส : (ปุ.) อิสสะ ชื่อหมีชนิดหนึ่ง, หมี, ค่าง, แรด. อิสฺ อีสฺ คติหึสาทาเนสุ, โส. ไม่ลบ ที่สุดธาตุ. ถ้าตั้ง อีสฺ ก็รัสสะ อี เป็น อิ.
อุสฺส : ค. สูงกว่า
อุสฺส อุสฺสนฺน : (วิ.) หนา, หนาขึ้น, มาก, สูง, สูงขึ้น. อุปุพฺโพ, สทฺ วิสรเณ, อ, สฺสํโย โค, ทฺโลโป. ศัพท์หลังลง ต ปัจ. แปลง ต เป็น นฺน ลบ ท.
อุสุยฺยก อุสฺสู อุสูยก : (วิ.) ผู้ริษยา, ผู้ขึ้งเคียด, ผู้โกรธ, ผู้ชิงชัง.
โอสฺส : ค. สูง, เลิศ, ประเสริฐกว่า
อิสฺสา : (อิต.) ความเกียดกัน, ความชิงชัง, ความหึงหวง, ความริษยา (นิสัยที่เห็นเขา ได้ดีแล้วทนอยู่ไม่ได้ คิดตัดรอนเขา คิด ทำลายเขา). วิ. อิสฺสติ สตฺเตสุปิ คุเณสุ วจสา มนสา วา โทสาโรปนํ กโรตีติ อิสฺสา. อิสฺส อิสฺสายํ, อ. อิสฺ อิสฺสายํ วา, โส. ไทยนำคำ อิจฉา ซึ่งแปลว่าความหวัง เป็นต้น มาใช้ในความหมายว่าริษยา ดังคำ ว่า อิจฉาตาร้อน. ส. อีรฺษยา.
กกฺการี : (อิต.) ฟัก, แฟง, ฟักเหลือง, (ฟักทอง), ฟักทอง, แตงกวา, แตงโม, แตงใหญ่ (แตงร้าน) บวบขม, ตะกั่วขาว. กุกฺ อาทาเน, อโร, อุสฺส อตฺตํ.
กกฺขล กกฺขฬ : (วิ.) ชั่ว, ร้าย, ชั่วร้าย, แข็ง กล้าแข็ง, กระด้าง, หยาบ, หยาบช้า, หยาบคาย, ทารุณ, สาหัส, รุนแรง, ขรุขระ. วิ. กิพฺพิสํ กโรตีติ กกฺขโล กกฺขโฬ วา. กิพฺ พิสปุพฺโพ, กรฺ กรเณ, อ, กิพฺพิสโลโป, อิสฺส อตฺตํ, กรสฺส ขโร, รสฺส ลตฺตํ ฬตฺตํ วา, กฺสํโยโค. ส. กฐร.
กฏุมฺพิก : (วิ.) มีทรัพย์ วิ. กฏุมฺพํ อสฺส อตฺถีติ กฏุมฺพิโก.
กณฺฏกีผล : (ปุ.) ต้นไม้มีผลประกอบด้วย หนาม, ต้นไม้มีผลมีผิวคล้ายหนาม, ขนุน, ต้นขนุน. วิ. กณฺฏกยุตฺตํ ผลํ อสฺส อตถิติ กณฺฏกีผโล. อีอาคม.
กตมาลี : (ปุ.) ราชพฤกษ์. ต้นคูน. วิ. กตา มาลา อสฺส ปุปฺเผหีติ กตมาโล. ศัพท์หลัง. อี อาคม.
กติ : (วิ.) มีฝีมือ, ฉลาด, ชำนาญ. วิ. กตํ อลฺลํ อสฺส อตฺถีติ กติ.
กมฺภ กุมฺภก : (ปุ.) เสากระโดง. กมุ อิจฺฉายํ, โภ, อสฺสุ, สกตฺเถโก. อภิฯ เป็น นปุ.
กลาปี : (ปุ.) นกยูง วิ. กลาโป ปิญฺชํ อสฺส อตฺถี ติ กลาปี. อี ปัจ. ตทัสสัตถิตัท. ส. กลาปินฺ.
การุณิก : (วิ.) ผู้ประกอบด้วยความเอ็นดู, ฯลฯ. วิ. กรุณาย นิยุตฺโต การุณิโก. ณิก ปัจ. ตรัต๎ยาทิตัท. ผู้มีความกรุณา วิ. กรุณาย อสฺส อตฺถีติ การุณิโก. กรุณา ตสฺมึ อตฺถีติ วา การุณิโก. อิกปัจ. ตทัสสัตถิตัท. ผู้มี ความเอ็นดูเป็นปกติ, ฯลฯ. วิ. กรุณา สีลํ อสฺสาติ การุณิโก. ผู้มีปกติเอ็นดู, ฯลฯ. วิ. กรุณาสีโลการุณิโก. ณิกปัจ. ตรัต๎ยาทิตัท.
กิฏฺฐ : (นปุ.) ข้าวกล้า คือข้าวเปลือกที่เพาะ ไว้ล่วงหน้า สำหรับถอนย้ายไปดำที่ที่ทำ เลนไว้. กฏฺ คติยํ, โฐ, อสฺสิ (แปลง อ ที่ ก เป็น อิ).
กิตว : (ปุ.) นักเลง, นักเลงสกา. วิ. ติกิจฺฉตีติ กิตโว. กิตฺ นิวาเส, อโว. อถวา, กิตวํ อสฺส อตฺถีติ กิตโว. ณ ปัจ. ส. กิตว.
กึกิณิ กึกิณี : (อิต.) พรวน, ลูกพรวน, ดุม, ลูกดุม. วิ. กึ กุจฺฉิตํ กณตีติ กึกิณิ กึกิณี วา. กณฺ สทฺเท, อิ, ทฺวิตฺตํ, อสฺส อิตฺตํ, นิคฺคหิ- ตาคโม. เป็น กึกณิ บ้าง. ส. กึกณิ.
กุฏุมฺพ : (นปุ.) ทรัพย์ (นา สวน เป็นต้น) กุฏมฺ วตฺตเน, โพ, อสฺส (แปลง อ ที่ ฏ เป็น อุ).
กุฏุมฺพิก : (วิ.) มีทรัพย์ วิ. กุฏุมฺพํ อสฺส อตฺถีติ กุฏุมฺพิโก. อิก ปัจ.
กุนฺต : (ปุ.) หลาว, ทวน, กุ วิย อสิ วิย ปจฺจา มิตฺตานํ สรีรํ ตียตีติ กุนฺโต. กุปุพฺโพ, ติ เฉทเน, อ, นิคฺคหิตาโม. กมตีติ วา กุนฺโต. กมุ ปทวิกฺเขเป, โต, ตสฺส นฺตาเทโส ธาตฺ วนฺตสฺส โลโป, อสฺสุ, กนฺตฺ เฉทเน วา, อสฺส. ส. กุนฺต.
กุนฺตนิ กุนฺตนี กุนฺทติ : (อิต.) นกกระเรียน. กนฺตฺ เฉทเน, ยุ, อสฺสุ, อิตฺถิยํ อี. ศัพท์หลัง อ, ติ ปัจ. แปลง ต เป็น ท
กุมฺภี : (อิต.) หม้อ, ขวด, ตุ่ม. วิ. กุยา ปฐวิยา ภวตีติ กุมฺภี. กุปุพฺโพ, ภู สตฺตายํ, โณ, อิตฺถิยํ อี, นิคฺคหิตาคโม. เกณ อคฺคินา ภวติ เตเนว ปจนภาวโตติ วา กุมฺภี. กปุพฺโพ, ภู สตฺตายํ, โณ, อสฺสุ, นิคฺคหิตาคโม. เกน ชเลน อุมภียตีติ กุมฺภี. อุภฺ อุมฺภฺ วา ปูรเณ, กมุ อิจฺฉายํ วา, โภ, อสฺสุ, อิตถิยํ อี.
กุมิน : (นปุ.) ไซ, ลอบ (เครื่องดักปลามีอย่าง ต่างๆ ถ้าเนื้อความมีความมีความหมาย กว้างๆแปลว่า ลอบไซ). วิ. วชฺฌปฺปตฺตาย กุจฺฉิตา มีนา ยสฺมึ ตํ กุมินํ. กมุ ปทวิกฺ เขเป, อิโน, อสฺส อุตฺตํ. กมนฺติ เอตฺถ มีนาทโย ปวิสนฺตีติ วา กุมินํ. อถวา, กุจฺฉิเตนากาเรน มจฺเฉ มินนฺติ เอเตนาติ วา กุมินํ. กุปุพฺโพ, มิ หึสายํ, ยุ.
เกกร : (ปุ.) คนตาเหล่, คนตาหลิ่ว, คนตาส่อน. วิ. กุจฺฉิตํ กโรตีติ เกกโร. กุปุพฺโพ, กรฺ กรเณ, อ, อุสฺเส (แปลง อุ แห่ง กุ เป็น เอ). สฺ เกกร.
เกฏุภ : (นปุ.) เกฏุภศาสตร์ ศาสตร์ว่าด้วยกิริยา และเป็นชื่อของศาสตร์ที่แสดงลักษณะของ โครงฉันท์ กาพย์ วิ. กิฎนฺติ กวโย โกสลฺลํ พนฺธเนสุ เอเตนาติ เกฎุภํ. กิฏฺ คติยํ, อโภ, อิสฺเส, อสฺสุจ. อถวา, กิฏฺปุพฺโพ, อภฺ ปูรเณ, อ.
เกสว : (วิ.) มีผม (ผมดก) วิ. เกสา อสฺส อตฺถีติ เกสโว. ว ปัจ. ตทัสสัตถิตัท. รูปฯ ๓๘๒. ส.เกศว.
โกกาสก : (ปุ.) บัวแดง วิ. เก กาสตีติ โกกาสโก กปุพฺโพ, กาสฺ ทิตฺติยํ, ณฺวุ, อสฺโส
โกทณฺฑ : (นปุ.) ธนู, หน้าไม้, เกาทัณฑ์. วิ. กึ นาม น ทณฺฑยตีติ โกทณฺฑํ. กึปุพฺโพ, ทณฺฑฺ วินิปาเต, อ. กึ นาม น ทุโนตีติ วา โกทณฺโฑ. ทุ ปริตาเป, โฑ. กึ นาม ทมฺยตีติ วา โกทณฺโฑ. ทมฺ คติมฺหิ, โฑ. กุฏิลตฺตา กุจฺฉิโต ทณฺโฑ อสฺส อตฺถีติ วา โกทณฺโฑ. ณ ปัจ. ตทัสสัตถิตัท. ส. โกทณฺฑ.
โกสิก : (ปุ.) ไม้กำกูน. ไม้คำกูน ก็เรียก. กุสฺ เฉทเน, ณฺวุ, อุสฺโส, อิอาคโม.
โกสิย : (ปุ.) ท้าวโกลีย์ ชื่อของพระอินทร์ชื่อที่ ๑๖ ใน ๒0 ชื่อ, พระอินทร์. วิ. โกสสํขาตานิ ฐานานิ อสฺส อตฺถีติ โกสิโย. โกสิยโคตฺตตาย จ โกสิโย.
ขณิตฺติ : (อิต.) จอบ, เสียม, พลั่ว, ขนุ อวทาร- เณ, ติ, นสฺส ณตฺตํ, อุสฺส อิ. ตฺ สํโยโค.
ขทิร : (ปุ.) ไม้ตะเคียน, ไม้พยอม, ไม้สะเดา. วิ. ขทนฺติ ทนฺตา อเนนาติ ขทิโร. ขทฺ หึสาเถริเยสุ, อิโร. ขาทียติ ปาณเกหีติ วา ขทิโร. ขาทฺ ภกฺเขเณ, โร, รสฺสตฺตํ, อสฺส อิตฺตญฺจ. แปลว่า ไม้สะแก ไม้สีเสียด ก็มี.
ขนฺติพล : (วิ.) ผู้มีกำลังอันบัณฑิตนับพร้อม แล้วว่าขันติ วิ. ขนฺติสํขาตํ พลํ อสฺส อตฺถีติ ขนฺติพโล. ณ ปัจ. ตทัสสัตถิตัท.
เขตต : (นปุ.) ภริยา, สรีระ, ตน, แดน, แคว้น, นา, ไร่, ไร่นา, ที่, ที่ดิน, ทุ่ง, ทุ่งนา, เขต. วิ. พีชานิ ขิปิยนฺตีติ เขตฺตํ. พีชานิ ขิปนฺตฺ- ยสฺมินฺติ วา เขตฺตํ. ขิปฺ เปรเณ, โต, ปการสฺส ตตฺตํ. ขิตฺตํ พิชํ มหปฺผลภาวกร- เณน ตายตีติ วา เขตฺตํ. ขิตฺตปุพฺโพ, ตา ปาลเน, โต, อิสฺเส, ตการทฺวยโลโป (ลบ ตฺต แห่ง ขิตฺต) ที่แปล เขตฺต ว่า ภริยานั้น เพราะเป็นที่งอกงามของพืช คือ บุตร. ส. กฺษตร.
คทา : (อิต.) ตะบอง, ไม้ตะบอง, ไม้พลอง, ศัตรา. วิ. คํ วุจฺจติ วชิรํ, ตํ วิย ทุกฺขํ ททาตีติ คทา. อาวุธกุเวร วิ. อสฺส กุเวรสฺส ปหรณํ อาวุธํ คทา.
คนฺธิก : (วิ.) มีกลิ่น. วิ. คนฺโธ อสฺส อตฺถีติ คนฺธิโก. อิก ปัจ. ตทัสสัตถิตัท. โมคฯ ลง ณิก ปัจ. ผู้มีของหอมเป็นสินค้า วิ. คนฺโธ อสฺส ภณฺฑนติ คนฺธิโก. ณิก ปัจ. ตรัตยาทิตัท.
คพฺภ : (ปุ.) ท้อง ชื่อส่วนของร่างกายด้านหน้า ตั้งแต่ลิ้นปี่ลงไปจนถึงบริเวณต้นขา มี สะดืออยู่กลางมีกระเพาะและใส้อยู่ภายใน เรียกได้ทั้งของผู้หญิงและของผู้ชาย, ครรภ์ เรียกเฉพาะของผู้หญิง. คุ สทฺเท, อโภ, อุสฺส อตฺตํ, ทฺวิตฺตํ (แปลง อุ เป็น อ แปลง ภ เป็น พฺภ). ครฺ วา เสจเน, อโภ. แปลง รฺ เป็น พฺ หรือตั้ง คพฺภฺ ธารเณ, อ.
ครฬ : (นปุ.) พิษ (เช่นพิษงู) วิ. ครตีติ ครฬํ. ครฺ อทเน, อโฬ. คริติ ชีวนนฺติ วา ครฬํ. คิรฺ นิคิรเณ, อโฬ, อิสฺส อตฺตํ.
คล : (ปุ.) คอ, ลำคอ (เครื่องกลืนกิน) วิ. คลนฺติ อเนนาติ คโล. คลฺ อทเน, อ. คิลติ อเนนาติ วา คโล. คิลฺ อชฺโฌหรเณ, อ, อิสฺส อตฺตํ.
คุหาสย : (วิ.) มีถ้ำเป็นที่อยู่อาศัย วิ. คุหา อาสยา อสฺส อตฺถีติ คุหาสโย คุหาสยํ วา คุหาสยา วา. นอนอยู่ในถ้ำ วิ. คุหายํ สยตีติ คุหาสยํ (จิตฺตํ).
เคณฺฑ : (ปุ.) ลูกข่าง. คุฑิ เวฐเน, โณ, อุสฺเส (แปลง อุ เป็น เอ), นิคฺคหิตาคโม.
โคณ : (ปุ.) โค, โคผู้. วิ. คจฺฉตีติ โคโณ. คมฺ คติยํ, ยุ, มฺโลโป, อสฺโส แปลง น ซึ่งแปลง จาก ยุ เป็น ณ.
โคมิก : (ปุ.) เจ้าของโค วิ. คาโว อสฺส อตฺถีติ โคมิโก. อิกปัจ. ตทัสสัตถิตัท. มฺ อาคม.
โครกฺข : (ปุ.) ชาวนา, ชาวไร่. วิ. คํ ปฐวึ รกฺขตีติ โครกฺโข. คปุพฺโพ, รกฺขฺ ปาลเน, อ, อสฺโส (แปลง อ ที่ ค เป็น โอ).
โฆรวิส : (วิ.) มีพิษร้ายแรง, มีพิษกล้า. วิ. วิสํ อสฺส โฆรนฺติ โฆรวิโส ณ ปัจฺ ราคาทิตัท.